کد مطلب:20561 شنبه 1 فروردين 1394 آمار بازدید:7

گنجینه پرسمان » اخلاق و عرفان

مرز ميان كبر و كرامت نفساني چيست؟ ملاك تشخيص اين دو چيست؟

معناي كرامت و عزت نفس اين است كه انسان از نعمت بزرگي كه پروردگارش به او ارزاني كرده نهايت استفاده را بكند و در پي مطلوب خويش باشد، تا آن جا كه به طور پيوسته مشغول احوال خويش شود و از اين موهبت استفاده كند و هيچ گونه مقايسه اي بين خود و ديگران نداشته باشد، اما تكبر به معناي مقايسه با ديگران و اين حس كه از همه برتر مي باشد است.

بزرگان اخلاق گفته اند: اساس تكبر اين است كه انسان از اين كه خود را برتر از ديگري ببيند، احساس آرامش كند، بنابراين تكبر از سه عنصر تشكيل مي شود: نخست اين كه براي خود مقامي قائل شود، ديگر اين كه براي ديگري نيز مقامي قائل شود و در مرحلة سوم مقام خود را برتر از او ببيند و احساس خوشحالي و آرامش كند.(1)

اما انساني كه از كرامت نفس برخوردار است، هر لحظه بر تواضع و فروتني اش افزوده مي شود و به جاي آن كه مغرور شود، در مقابل مردم خود را خدمتگزار مي داند، تا جايي كه به ذلّتش نينجامد .

امام علي (ع) فرمود: كسي كه براي نفس خود عظمت و بزرگي قائل باشد، فروتني او از همه بيش تر خواهد بود.(2)

اولياي الهي از خداوند عزت را مي خواستند، ولي بلافاصله نداشتن كبر و خود بزرگ بيني را نيز از درگاه الهي تمنا مي كردند. در دعاي امام سجاد (ع) مي خوانيم : واعزّني و لا تبتلينّي بالكبر؛ خدايا! به من عزت ده مرا به تكبر مبتلا نكن.(3) اين جمله مي فهماند كه بين عزت و تكبر رابطه هست، يعني اگر عزت نفس به حد افراط برسد و از مرز خود تجاوز كند، چه بسا آدمي دچار خود بزرگ بيني شود و مردم را با ديده تحقير بنگرد . حالت رواني عزت نفس با كبر آن قدر به هم نزديك اند كه بعضي از افراد عادي از عزت نفس مردان بزرگ الهي برداشت كبر كرده اند. مردي به حضرت مجتبي (ع) عرض كرد : به نظر من در شما كبر وجود دارد، حضرت فرمود: هرگز، من گرفتار كبر نيستم. بزرگي مخصوص خدا است. آن چه در من است، عزت نفس است.(4)

با دقت در اين دو مقوله مي توان آن ها را از يكديگر جدا كرد. كسي كه تكبر دارد، به ديگران سلام نمي كند، از مردم انتظار تكريم و توقع خدمت دارد اما شخصي كه عزت نفس دارد، هر چه را كه با ارزش انساني منافات دشته باشد ( از جمله خود بزرگ بيني) را ترك مي كند.

امام علي (ع) مي فرمايد: كسي كه از كرامت نفس برخوردار باشد، شهوات نفساني در نظرش خوار و ناچيز مي آيد.(5)

بنابراين در عين حال كه براي خود شأن و منزلت قائل است، به ديگران احترام مي گذارد و هرگز در مقام مقايسه خود را برتر از ديگران نمي بيند.

به عبارت ديگر دو من و شخصيت در انسان است:

يكي من و شخصيت واقعي و حقيقي انسان، كه روح الهي در آن وجود داشته و مرتبط با خدا است. ديگري من و شخصيت مجازي انسان كه از طريق تقويت نفس اماره و پيروي آن ، درون انسان شكل مي گيرد و ساخته مي شود. عزت نفس مربوط به من و حقيقت واقعي انسان است (انسانيت). تكبر، غرور، خودپسندي و خودبيني، مربوط به من و شخصيت مجازي و غير حقيقي انسان است كه از آن به شخصيت و من كاذب تعبير مي شود.

پي نوشت ها :

1 - آيةالله مكارم شيرازي، اخلاق در قرآن ، ج2، ص 45.

2 - غررالحكم ، ص 195.

3 - صحيفه سجاديه، دعاي مكارم الاخلاق.

4 - ميزان الحكمه، ج8، ص 301.

5 - غررالحكم، ج5، ص 365.